حس همدلی: چگونه “محبت” و “حس همدلی” را به کودکان بیاموزیم؟
حس همدلی: چگونه “محبت” و “حس همدلی” را به کودکان بیاموزیم؟
بسیاری از والدین از دکتر مانی سلیمانی در خصوص حس همدلی و آموزش محبت کردن به کودکان سوال می‌پرسند. ما در این مقاله قصد داریم تا تمام راهکارهای مورد نیاز شما والدین را در خصوص حس همدلی و آموزش محبت کردن به کودکان از خردسال تا دبستان را برای شما بازگو کنیم. تا شما به عنوان والدین خوشبخت فرزندانی سرشار از “محبت” و “همدل” داشته باشید. ما برای درک بهتر موضوع “همدلی” از تست و روش‌های جدید استفاده می‌کنیم.
مهارت همدلی، اولین فضیلت اخلاقی است که بنیان بسیاری از فضایل دیگر است. این حس، عاطفه‌ی نیرومندی است که از بروز رفتارهای خشن و بی‌رحمانه جلوگیری می‌کند و موجب رفتاری مهربانانه با اطرافیان خواهد شد.
کودکان هنگام به دنیا آمدن، به طور فطری از توانایی رشد اخلاقی و محبت کردن برخوردار هستند. برای همین حس همدلی، به طور طبیعی و خیلی سریع در کودک نمایان می‌شود، اما این مطلب چنین معنی نمی‌شود که آن‌ها این مهارت همدلی را به طور قطعی پرورش خواهند داد تا احساس دیگران را درک کنند.
هرچند کودک با توانایی همدلی به دنیا می‌آید، اما لازم است این قدرت در او پرورش یافته و تقویت شود؛ در غیر این صورت به شکل رشد نیافته‌ای در او باقی خواهد ماند.
راهنمای مطالعه:
- همدلی چیست؟
- چه زمانی کودک حس همدلی و محبت را کامل می‌آموزد؟
- چه زمانی خشونت جای خود را به “حس همدلی” می‌دهد.
- 3 راهکار برای تقویت و پرورش حس همدلی
- 5 راهکار برای آموزش تشخیص احساسات غیر کلامی
- تولد تا 3سالگی و مهارت همدلی
- تست سنجش میزان همدلی کودک
- چگونه در مواقع بحران از حس همدلی استفاده کنیم؟
“حس همدلی” چیست؟
از نظر شما همدلی چیست؟ همدلی حسی است که موجب پرورش و تقویت انسانیت شده و موراد اخلاقی را گسترش می‌دهد. مهارت همدلی باعث ایجاد مهر و عاطفه‌ای در کودک می‌شود که نسبت به گرفتاری انسان‌ها حساس باشد و وجدانش برانگیخته شود. به علاوه کودک، صبور و مهربان و بامحبت می‌شود.
با استفاده یادگیری مهارت‌های همدلی می‌توانید حس همدلی را در کودک‌تان پرورش دهید تا بتواند از خشونت بپرهیزد و کارهایی را که احساس می‌کند صحیح است، انجام دهد.
تقویت این احساس او را به نیازهای دیگران متوجه ساخته و در نتیجه تا جایی او را علاقه‌مند و متوجه دیگران می‌سازد که به یاری افراد گرفتار و نیازمند می‌شتابد. کودکی که این احساس در او تقویت شده باشد، بسیار فهمیده و مهربان بوده و معمولاً در کنترل خشم خود نیز بسیار موفق عمل می‌کند.
“حس همدلی” چیست؟
چه زمانی کودک حس همدلی و محبت را کامل می‌آموزد؟
بر اساس بررسی‌ها و پژوهش‌های انجام شده، به منظور پرورش و تقویت حس همدلی در کودک، حضور یکی از والدین به تنهایی تأثیر نخواهد داشت. پروفسور جان گاتمن استاد دانشگاه واشنگتن در پی مطالعات بسیار نشان داد، پدرها و مادرهایی در این کار موفق بوده‌اند که هر دو نقشی فعال در زندگی کودکان‌شان داشته‌اند و از نظر عاطفی در دسترس کودکان قرار داشته‌اند.
بنابراین کاهش زمان‌هایی که پدر و مادر با کودک خود می‌گذرانند که در سال‌های اخیر شاهد آن هستیم بسیار نگران‌کننده خواهد بود. بر پایه‌ی یافته‌هایی از پژوهش‌های انجام شده، مادرانی که بیرون از منزل شاغل هستند، به طور میانگین در روزهای هفته، یازده دقیقه و روزهای آخر هفته، سی دقیقه، زمان مفید و با کیفیت به فرزندشان اختصاص می‌دهند.
اما در مورد پدران، این زمان در طی هفته، روزی 8 دقیقه و در روزهای تعطیل 14 دقیقه می‌باشد. البته آمار مادران غیر شاغل نیز وضعیت جالبی نشان نمی‌دهد. آن مادران هم به طور میانگین روزی 13 دقیقه به طور مفید در خدمت کودکان خود هستند.
در نظرسنجی جدیدی که از کودکان زیر نه سال صورت گرفت، نتایج تأسف‌باری به دست آمد. 25 درصد پسرانی که در این نظرسنجی شرکت کرده بودند، گفتند که تقریباً هیچ زمانی را با خانواده‌ی خود سپری نمی‌کنند. تنها 40 درصد پسران و 50 درصد دختران نیز اعلام کردند که تمام آخر هفته‌ی خود را با پدر و مادرشان می‌گذرانند.
بیماری، مرگ، اشتغال، خستگی، بی‌حوصلگی و طلاق از جمله دلایلی هستند که باعث عدم دسترسی کودکان به پدر و مادرهای‌شان شده است. این والدین نمی‌توانند از نظر عاطفی و محبت نیازهای کودکان خود را برآورده سازند. در دسترس نبودن پدر و مادر به هر دلیلی که باشد، باعث از دست رفتن لحظه‌های مهم تقویت حس همدلی خواهد شد.
چه زمانی خشونت جای خود را به “حس همدلی” می‌دهد.
از آن جا که به طور معمول یادگیری رفتار از طریق تجربه‌هایی که که دیده می‌شود، صورت می‌گیرد، هرچه کودک نمونه‌های محبت‌آمیز و تصاویرر همدلی بیشتری مشاهده کند، احتمال تقلید چنین رفتاری بیشتر خواهد شد.
بر پایه پژوهش‌ها، تماشای برنامه‌های تلویزیونی که پیام‌های اجتماعی مشخصی انتقال می‌دهند، حساسیت، مهربانی و حس همکاری را در کودکان بیشتر کرده و آن‌ها را به این گونه رفتارها علاقه‌مند می‌کنند. همچنین زمانی که پدرها و مادرها هم با کودکان خود به تماشای چنین برنامه‌هایی می‌نشینند و در مورد این رفتارها صحبت می‌کنند، شاهد تقویت این رفتارها به طور چشمگیری هستیم.
البته، عکس این مطلب هم صحیح است. مادلین لوینز در کتاب «هیچ بدی را نبین»، می‌نویسد: «بررسی‌های بسیاری در مورد تأثیر خشونت رسانه‌ای بر روی کودکان پیش دبستانی انجام شده و همگی متفق هستند که دیدن صحنه‌های خشونت‌آمیز، کودکان را ستیزه‌جو، ناآرام و هراسان‌تر کرده و از شهود و خلاقیت‌شان خواهد کاست.»
پزشکان کودک نیز عنوان کرده‌اند که تماشای خشونت، بر حس همدلی کودکان به شدت تأثیر گذاشته و ممکن است الگوهای تربیتی درستی نباشد زیرا آن‌ها را نسبت به این احساس بی‌تفاوت خواهد کرد. در این وضعیت اگر کودک شاهد صحنه‌ی خشونتی باشد، احتمال این که از قربانی حمایت کند، بسیار کم خواهد بود.
آموزش-زبان-انگلیسی-به-کودکان
3 راهکار برای تقویت و پرورش حس همدلی
راهکار اول: افزودن بر دایره‌ی واژگان عاطفی کودک
پدرها و مادرها دوست دارند فرزندان‌شان نسبت به عواطف دیگران حساس بوده و با آن‌ها احساس همدلی کنند. از آن‌جا که بسیاری از کودکان توان شناخت و بیان احساسات خود را ندارند و متأسفانه مهارت همدلی آن‌ها شدیداً آسیب دیده است. این کودکان قادر به شناخت احساسات دیگران (ناراحتی، نگرانی، شادی، غم، عصبانیت و …) نیستند و در نتیجه برای همدردی با آن‌ها شدیداً با مشکل روبه‌رو می‌شوند.
- پرسیدن سؤالات احساسی:
طرح مداوم پرسش‌هایی مثل: «مثل این‌که دوستت واقعاً ناراحته، فکر می‌کنی چی باعث ناراحتی او شده؟» باعث می‌شود کودک با واژگان احساسی آشنا شود.
- بیان عواطف بر اساس حروف الفبا:
می‌توانید قبل از خواب بازی سرگرم‌کننده‌ای با کودک‌تان انجام دهید. مثلاً حروف الفبا را با او تکرار کرده و برای هر یک از آن‌ها واژه‌ای عاطفی که با آن حرف شروع می‌شود، بگویید. مثلاً آ، مثل آسوده؛ خ مثل خوشحال، ش مثل شادی و …
- مطرح کردن احساسات در هنگام صرف غذا:
یک شب در هفته را به بیان احساسات هر یک از اعضای خانوده اختصاص دهید. می‌توانید ضمن خوردن شام در این باره گفتگو کنید. مثلاً برای نمونه شادی را در نظر بگیرید و از اعضای خانواده بپرسید: «تو این هفته شادترین لحظه‌ای که داشتید، کدوم لحظه بوده؟» سپس اعضای خانواده به نوبت تجربه‌های خود را می‌گویند.
- درست کردن کارت‌های عاطفه:
کارت‌های مقوایی در ابعاد 15 در 10 سانتی‌متر درست کنید و روی هر کدام معمول‌ترین احساسات را بنویسید. برای شروع تنها چند احساس متداول را بنویسید و پس از یادگیری آن‌ها، کم‌کم موارد بیشتری را اضافه کنید. برای بچه‌های کوچک تنها هفت احساس بنیادی مثل شادی، غم، عصبانیت، آرامش، ترس و نفرت را بنویسید.
پس از آن به کودک کمک کنید تا تصاویری که نشان دهنده‌ی آن احساسات است را از منابعی مثل کتاب، مجله، اینترنت، روزنامه و … پیدا کرده و روی کارت مربوط به خود بچسباند. در گام بعد هر کارت را به کودک نشان داده و از او بخواهید بگوید هر تصویر چه احساسی را نشان می‌دهد. بعد از مدتی نام احساس را به کودک گفته و از او بخواهید با صورت و بدن خود، احساس مورد نظر را به ما نشان دهد. همچنین می‌توانید در مورد زمانی که این احساس را تجربه کرده، با او صحبت کنید.
راهکار دوم : گوش دادن به سخنان کودک با احساس همدلی
- با احساسات کودک همگام شده و با همدلی به صحبت‌های عاطفی‌اش گوش دهید. (باید با عواطف کودک همگام شده و با همدلی فراوان صحبت‌های او را شنید. برای والدین به طور معمول این مرحله بسیار مشکل‌تر از مراحل دیگر است.)
- دلیل احساس‌های به وجود آمده را مشخص کنید. (باید دلیل احساس کودک را پیدا کنید. گاهی ممکن است خیلی راحت دلیل احساس او را پیدا کنید و گاهی با پرسیدن چند سؤال از دلیل احساس دلبندتان مطلع خواهید شد.)
- به همراه کودک نامی برای احساسش انتخاب کنید.(احساس کودک را همراه او نامگذاری کنید. هرچند این مرحله، بسیار ساده به نظر می‌رسد، اما مرحله‌ی قدرتمندی است؛ چون نشانه‌ی درک شما از احساس کودک است. )
- در مرحله‌ی آخر، راه‌حلی پیدا کنید که نیاز کودک را برطرف کند. (باید راه‌حلی بیابید که نیاز کودک‌تان را مرتفع سازد. شاید برخی مواقع کودک تمایل داشته باشد که در پیدا کردن راه‌حل کمکش کنید و گاهی هم دوست دارد از شما بشنود که نیازهایش را درک کرده‌اید.)
راهکار سوم: حساسیت کودک را نسبت به عواطف اطرافیان تقویت کنید
- تحسین کردن رفتارهای محبت‌آمیز
- زمانی که متوجه رفتارهای محبت‌آمیز و دلسوازنه‌ی کودک‌تان شدید، خوشحالی و رضایت خود را ابراز کنید.
- نشان دادن تأثیرات حساس بودن به کودک
- کوچکترین مهربانی و دلسوزی کودک را در نظر بگیرید و به آن اشاره کنید تا او به تأثیر رفتارش پی ببرد. مثلاً: «پسرم! پدر بزرگت خیلی خوشحال بود از این‌که بهش زنگ زدی و تولدش رو تبریک گفتی.»
- جلب کردن توجه کودک به علائم غیر کلامی احساسات
حالت‌های چهره، اشاره‌ها و حرکات مردم را در شرایط مختلف احساسی، به کودک نشان داده و توجه او را جلب کنید تا به احساسات دیگران حساس شود. مثلاً: «وقتی با مادر بزرگت صحبت می‌کردی، دقت کردی صورتش چه حالتی داشت؟ فکر می‌کنم گیج شده بود. شاید چون گوش‌هاش سنگینه، متوجه حرفات نشده. فک می‌کنی بهتر نیست وقتی باهاش حرف می‌زنی، بلندتر صحبت کنی؟»
- پرسش مرتب از کودک در مورد احساسات دیگران
از کودک‌تان سؤال کنید: «فکر می‌کنی وقتی فهمیدم شاگرد ممتازی شدی، چه احساسی داشتم؟» و یا «تو خبرها دیدی که تو تبریز زمین‌لرزه اومده. فکر می‌کنی مردم زلزله‌زده‌ی تبریز چه احساسی دارن؟» با طرح این گونه پرسش‌ها کودک مجبور می‌شود در مورد نگرانی‌های دیگران فکر کند و نتیجه‌ی این اندیشیدن‌های مرتب، پرورش حساسیت‌های دلبندتان است.
- بهره‌گیری از الگوی احساسات و نیازها
بر اساس پژوهش‌های انجام شده، طرح سؤالاتی که به کودک کمک کند نیازها و احساسات دیگران را درک کند، روشی مؤثر در افزایش و پرورش احساسات اوست. این کودکان بیش از هم‌سن و سالان خود، درگیر کمک به دیگران می‌شوند.
- صحبت کردن در مورد احساسات خود
از موقعیت‌هایی که برای شما پیش می‌آید، بهره گیری کنید و به کودک توضیح دهید که چه احساسی دارید و چرا چنین حسی به شما دست داده است. مثلاً: «الان خیلی خسته‌ام دیشب خواهرت مریض بود و تا صبح بالا سرش بیدار بودم.»
5 راهکار برای آموزش تشخیص احساسات غیر کلامی
روش‌هایی جالب و سرگرم‌کننده برای کمک به کودکان در مورد تشخیص احساسات غیرکلامی
بر اساس آزمایش‌هایی که روان‌شناسان کودک دانشگاه آتلانتا بر روی بیش از 1000 کودک انجام داده‌اند، مشخص شده که از هر ده کودک، یک نفرشان در ارتباطات غیرکلامی با مشکل جدی روبه‌رو است؛ در حالی که از هوش طبیعی و حتی بالاتر برخوردار است.
به نظر این روان‌شناسان این مشکل منجر به تشخیص ندادن نشانه‌های احساسی مشخصی که برای ارتباطات سالم با دیگران و نیز دریافت احساسات دوستان‌شان به آن نیاز دارند، خواهد شد. آن‌ها به والدین توصیه می‌کنند که توانایی‌های کودک‌شان را در خواندن پیام‌های احساسی غیرکلامی پرورش و تقویت کنند. روش‌هایی که در ادامه می‌آید، در این زمینه مفید است.
- انجام بازی «حدس زدن احساس»
واژه‌های مختلف احساسی را روی کارت‌های جداگانه‌ای بنویسید و همه‌ی آن‌ها را به پشت در سبدی قرار دهید. هر کدام از اعضای خانواده به نوبت کارتی برداشته و با حالت‌های صورت و بدن، احساس روی کارت را به نمایش می‌گذارد.
- درست کردن شخصیت‌های کمدی کارتونی
تصاویر مجله‌ها و روزنامه‌ها را که نشان‌دهنده‌ی احساسات مختلف است، همراه فرزندتان از روزنامه‌ها یا مجلات بریده و روی مقوایی بچسبانید. در مرحله‌ی بعد حدس بزنید که هر یک از تصاویر نشان‌دهنده‌ی چه احساسی است. می‌توانید به کودک کمک کنید تا بالای سر هر تصویری، حباب یا بادکنکی کشیده و درونش بنویسد که به نظر او آن شخص چه می‌گوید. کمکش کنید شخصیت‌های کمدی بکشد.
- خواندن با احساس
کتابی که فرزندتان به آن علاقه‌مند است را برداشته و قسمتی از آن را چند بار و هر بار با لحنی که نشان‌دهنده‌ی حالت‌های مختلف احساسی باشد (ناراحت، هیجان‌انگیز، خسته، عصبانی و …) بخوانید و از کودک بخواهید لحن صدا را تشخیص داده و نامش را بگوید. سپس به او بگویید با شما همین بازی را انجام دهد. با این فعالیت، او درمی‌یابد که لحن صدا می‌تواند حالات روحی انسان‌ها را نشان می‌دهد.
- تماشای تلویزیون در سکوت
در این فعالیت باید بر اساس چیزی که مشاهده می‌کنید، احساسات بازیگران را حدس بزنید. به رفتارهایی اشاره کنید که آن‌ها برای نشان دادن احساست خود انجام می‌دهند. مثلاً بازیگر برای نشان دادن بی‌علاقگی خود، چشم‌ها را می‌چرخاند، به اطراف نگاه می‌کند، دور می‌شود و یا به گوینده پشت می‌کند.
- مشاهده‌ی احساس
زمانی که همراه کودک هستید ـ در پارک، مرکز خرید و … ـ صورت و زبانِ بدن اشخاص را مشاهده کنید و بدون آن که حرف‌های‌شان را بشنوید، حالات احساسی آن‌ها را حدس بزنید. به کودک بگویید: «به لحن صدای اون آقا دقت کن. فکر می‌کنی الان چه احساسی داره؟ و یا «به صورت اون کوچولو نگاه کن، به نظرت چه احساسی داره؟»
تولد تا 3سالگی و مهارت همدلی
بروس پری در پژوهشی مهم و حیرت‌انگیز نشان داد که سه سال اول زندگی کودک در پرورش و تقویت “حس همدلی” و یا به عکس، رشد خشونت بسیار مهم و حیاتی است. این موضوع به طور مستقیم به رفتار پرستاران و کسانی که از کودک نگهداری می‌کنند، بستگی دارد.
او می‌گوید در صورت وارد کردن فشارهای مداوم، بدرفتاری، بی‌توجهی و ضربات عاطفی به کودک در این مدت، احتمال صدمه دیدن “حس همدلی” و “محبت” بسیار زیاد خواهد بود.
مارک بارنت، استاد دانشگاه کانزاس، نیز می‌گوید: «در صورتی که احساسات عاطفی کودکان پاسخ داده نشود، ممکن است آن‌ها تصور کنند که اصلاً نیازی نیست نگران نیازهای عاطفی اطرافیان‌شان باشند و یا نسبت به احساسات دیگران حساسیت نشان دهند.»
متأسفانه در حال حاضر با کاهش شدید عوامل محیطی تأثیرگذار در رشد “همدلی” روبه‌رو هستیم. هرچند هیچ عاملی به تنهایی، کودکی را بی‌رحم نمی‌کند، اما به باور محققان همراه شدن چند عامل و تأثیر گذاشتن بر روی یکدیگر، توانایی فعال کردن رفتاری ضداجتماعی را به‌وجود خواهد آورد.
به همین جهت، لازم است هرچه در توان داریم انجام دهیم تا “حس همدلی” که مرکز احساسات دیگر است، تقویت شده و در نتیجه عوامل منفی دیگر مغلوب شوند. اگر نتوانیم این عوامل تأثیرگذار و منفی را سرکوب کنیم، بسیاری از کودکان احساس “همدلی” نسبت به دیگران را از دست داده و یک زندگی عاری از عاطفه خواهند داشت.
تست سنجش میزان همدلی کودک
برای ارزیابی میزان حس همدلی کودک خود، در خط روبه‌روی هر جمله، امتیازی را که نشان دهنده‌ی سطح کنونی اوست، انتخاب کرده و در پایان جمع امتیازات را محاسبه کنید.
- اگر مجموع امتیازات کودک‌تان بین 40 تا 50 باشد، در زمینه‌ی همدلی در شرایطی عالی قرار دارد.
- در صورتی که امتیاز کسب شده‌اش بین 30 تا 40 باشد، باید این جنبه‌ی هوش اخلاقی در او تقویت شود.
- مجموع امتیازات 20 تا 30 ممکن است نشان دهنده‌ی وجود مشکلاتی در این خصوص باشد.
- و اگر امتیاز کودک شما بین 10 تا 20 باشد، احتمال خطر زیاد است و باید برای افزایش همدلی در کودک خود از کارشناسان کمک بگیرید.
امتیازات:
- همیشه: 5
- اغلب اوقات: 4
- گاهی اوقات: 3
- به ندرت: 2
- هرگز: 1
|
کودکی با حس همدلی مناسب و ایده‌آل |
فرزند من |
| به دیگران علاقه‌ی زیادی دارد و از نظر اجتماعی کودکی حساس است. | |
| به احساسات و نیازهای اطرافیان خود توجه نشان می‌دهد. | |
| علائم غیر کلامی اطرافیان (حالت‌های مختلف چهره، لحن صدا، حرکات بدن) را خیلی خوب درک می‌کند. | |
| خیلی سریع حالت‌های چهره‌ی اطرافیان را دریافت کرده و واکنش مناسب و به موقع نشان می‌دهد. | |
| نگرانی و ناراحتی افراد را تشخیص داده و عکس‌العملی مناسب بروز می‌دهد. | |
| احساسات دیگران را درک کرده و از ناراحتی‌شان ناراحت می‌شود. | |
| اگر نسبت به شخصی بی‌انصافی و ظلمی شده باشد، ناراحت می‌شود. | |
| برای درک دیدگاه افراد از خود شور و شوق ابراز می‌کند. | |
| توانایی صحبت کردن در مورد احساسات دیگران را دارد. |
چگونه در مواقع بحران از حس همدلی استفاده کنیم؟
- برای یاد دادن حس همدلی و محبت کردن به کودک، باید آن را به او نشان دهید. مشکل اینجاست که بهترین لحظات آموزش، ناگهانی پیش آمده و قابل پیش‌بینی نیستند و از طرفی بهترین نتیجه را می‌توان از این لحظات گرفت. استفاده‌ی بهینه از چنین لحظاتی می‌تواند به کودک کمک کند تا قدرت همدلی با دیگران را درک کند.
- در صورتی که به طور مداوم از کودک سؤال کنید: «چه احساسی داری؟»، هوش عاطفی او را به شدت افزایش خواهید داد. لازم است کودک قبل از توجه به احساسات دیگران، بتواند حالت‌های مختلف احساسی خود را شناسایی کند.
- از دیده‌ها و شنیده‌های کودک خود، اطلاع کامل داشته باشید. اجازه ندهید با دیدن تصاویر خشونت‌آمیز و تحقیرکننده، احساسات کودک کاهش یافته و قدرت همدلی‌اش تباه شود.
- در صورتی که کودک اهمیت حس همدلی را درک کند و از تأثیر آن بر دیگران اطلاع یابد، به همدلی و محبت بیشتری متمایل خواهد شد.
- رفتارهای دلسوزانه و محبت‌آمیز از خود نشان دهید تا کودک با مشاهده‌ی رفتار شما نسبت به نیازها و دغدغه‌های دیگران حساس باشد. برای آرامش و آسایش دیگران دست به‌کار شوید تا کودک الگویی خوب داشته باشد و رفتارهای شما را تقلید کند.
- هر از گاهی با کودک‌تان به بازدید از مراکز سالمندان، بخش کودکان بیمارستان‌ها و … بروید تا او را با دیدگاه‌های مختلف جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، روبه‌رو کنید.
چگونه کودکی با محبت و همدل داشته باشیم؟
